اللوائح السياسية والإدارية في عهد السلطان عبد الحميد الثاني (1876–1909): لائحة محمد باشا والي بَدْلِيسُ وشاكر باشا نموذجاً

المؤلفون

  • Safiah al-Salameen Assistant Professor, Department of History, University of Jordan.

DOI:

https://doi.org/10.59759/art.v4i4.1143

الكلمات المفتاحية:

: Iraq, Muḥammad Pasha, Shākir Pasha, Ottoman Reform, Security Challenges, Tribal Relations, Social Structure, Economic Resources

الملخص

تهدف هذه الدراسة إلى تقديم لائحة أعدها محمد باشا، والي بَدْلِيسُ(Bitlis) ، وشاكر باشا، التي تتناول القضايا السياسية والإدارية والاجتماعية في العراق خلال الحقبة العثمانية. تُعتبر هذه الوثيقة مصدرًا تاريخيًا بالغ الأهمية لفهم السياسات العثمانية في إدارة العراق، خاصةً خلال النصف الثاني من القرن التاسع عشر، وهي فترة حاسمة شهدت تداخلًا بين محاولات الإصلاح العثمانية والتحديات المتزايدة في المناطق الطرفية للإمبراطورية.

تكتسب اللائحة أهميتها من كونها تعكس رؤى عثمانية رسمية لإدارة العراق ومقترحات لمعالجة القضايا المحلية التي تضمنت التحديات الأمنية، العلاقات القبلية، التوازنات الاجتماعية، والتنظيم الإداري. من خلال ترجمة هذه الوثيقة من اللغة التركية العثمانية إلى اللغة العربية، تسعى الدراسة إلى إتاحتها للباحثين العرب، ما يُعد مساهمة معرفية مهمة في مجال الدراسات العثمانية.

تأتي أهمية هذه المبادرة لسد فجوة معرفية واضحة، إذ تُعاني المكتبة العربية من نقص في النصوص العثمانية المترجمة التي تُلقي الضوء على استراتيجيات الإدارة والحوكمة في المناطق الطرفية. إن دراسة هذه الوثائق لا تسهم فقط في تعزيز الفهم الأكاديمي للسياسات العثمانية، بل تساعد أيضًا في استجلاء الأبعاد التاريخية للقضايا التي ما زالت تؤثر على المنطقة اليوم، مثل العلاقة بين الدولة والمجتمع، إدارة الموارد، وتعقيدات التفاعل مع البُنى القبلية.

علاوة على ذلك، يمكن إدراج هذه اللائحة ضمن سلسلة من النصوص التي لعبت دورًا محوريًا في صياغة تصورات الدولة العثمانية عن العراق، على غرار تقرير والي بغداد عبد الرحمن نوري الدين باشا الذي تناول قضايا مشابهة تتعلق بالسياسات الإدارية والاجتماعية والاقتصادية. مثل هذه الوثائق تُبرز العلاقة الوثيقة بين الماضي والحاضر، وتُظهر كيف أن قضايا الإدارة المركزية، الأمن، والبنية الاجتماعية كانت حاضرة في قلب السياسات العثمانية، كما أنها لا تزال قضايا جوهرية في فهم العراق الحديث.

إضافةً إلى ذلك، توضح اللائحة الجهود الإصلاحية التي بُذلت في سياق التحديات الكبرى التي واجهتها الدولة العثمانية خلال القرن التاسع عشر، بما في ذلك الضغوط الأوروبية، تصاعد القوميات المحلية، والتحولات الاقتصادية. إن التركيز على ترجمة ودراسة هذه النصوص يفتح الباب لفهم أعمق للأهداف العثمانية وواقع تنفيذها في المناطق البعيدة عن مركز السلطة.

الكلمات المفتاحية: العراق، محمد باشا، شاكر باشا، الإصلاح العثماني، التحديات الأمنية، العلاقات القبلية، البنية الاجتماعية، الموارد الاقتصادية.

 

 

 

التنزيلات

بيانات التنزيل غير متوفرة بعد.

المراجع

 BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA) KAYNAKLARI

 BOA, DH.SAİD: aşbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Sicill-I, 25/237

 BOA, İ.DUİT: Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dosya Usulü, 1/2-5

 BOA, ŞD: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Şûra-yı Devlet EvrakıAhvâl Komisyonu Defterleri , 220/20, . 2218/58

 BOA,Y.EE: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Esas Evrakı, 14-117-126-7, 31/252/76/81

 Tahsin Paşa'-nın Yıldız Hatıraları, Boğaziçi, (Istanbul 1990), p.21

 Adalıoğlu, H. H., Siyâsetnâme, in İslam Ansiklopedisi, Vol. 17, Istanbul, 2009.

 Beydilli, Kemal, İgnatius Mouradgea D'Ohsson (Muradcan Tosunyan), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Issue 34, p. 247-314, Istanbul, 1984.

 Bruinessen, Martin van, Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan, Zed Books, London, 1992, p. 185.

 Bursalı, M.T., Siyâsete Müteallik Âsâr-ı İslâmiyye, Istanbul, 1332.

 Ceylan, Ebubekir, Abdurrahman Nureddin Paşa’nın Osmanlı Irak’ına Dair 1880 Tarihli Lâyihası Üzerine, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Issue 37 (December), p. 85-115, 2014.

 Çağman, Ergin, III. Selim’e Sunulan Bir ıslahat Raporu: Mehmet Şerif Efendi Lâyihası, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Issue 7 (December), p. 217-233, 1999.

 Çelik, K., Sultan II. Abdülhamid’e Sunulan Bir Lâyihâ: 1880 Tarihli Beyrut Lâyihası, Firat University Journal of Social Sciences, Vol. 28, Issue 2, p. 335-362, 2018.

 Çetinsaya, Gökhan, Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908, p. 25, 2006.

 Cevdet Paşa, Ahmed, Tezâkir, edited by M. Cavid Baysun, Vol. I, 76-83, Ankara, 1953-57.

 Durusoy, M., Sultan II. Abdülhamid’e Sunulan Lâyihalar Işığında Dönemin İktisadi Özellikleri, Master's thesis, Marmara University, Social Sciences Institute, Istanbul, 1995.

 Eppel, Michael, A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism, University of Texas Press, p. 81.

 Haj, S. (1997). The making of Iraq, 1900–1963: Capital, power, and ideology. State University of New York Press.

 Heywood, C., & Parvev, I. (Eds.). (2020). The treaties of Carlowitz (1699): Antecedents, course and consequences (Vol. 69). Brill.

 İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı, 1940.

 İnalcık, Halil, Kutadgu Bilig'de Türk ve İran Siyâset Nazariye ve Gelenekleri, in R. Rahmeti Arat İçin, Ankara, 1966.

 Karaca, Ali, Anadolu Islahâtı ve Ahmet Şâkir Paşa: 1838-1899, Istanbul, 1993.

 Karaca, Ali, Şakir Paşa, in TDV İslam Ansiklopedisi, Vol. 38, January 18, 2024.

 Kütükoğlu, Mübahat, Lâyiha, in Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Vol. 27, Ankara, 2003, p. 116.

 Kütükoğlu, Mübahat S., Lâyiha, in TDV İslam Ansiklopedisi, Vol. 27, p. 116-117, 2003.

 Longrigg, S. H. (1925). Four centuries of modern Iraq. Oxford University Press.

 Molnár, M. (2013). Der Friede von Karlowitz und das Osmanische Reich. In A. Strohmeyer & N. Spannenberger (Eds.), Frieden und Konfliktmanagement in interkulturellen Räumen: Das Osmanische Reich und die Habsburgermonarchie in der Frühen Neuzeit. Franz Steiner Verlag.

 Palmer, Alan, Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches, Heyne, Munich, 1994 (original in English: The Decline and Fall of the Ottoman Empire, 1992), p. 249, 258, 389.

 PAKALIN, M.Z., Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1983.

 Shaw, Stanford J., A Promise of Reform: Two Complementary Documents, International Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 4, p. 359-368, 1973.

 Shaw, Stanford J., Between Old and New: The Ottoman Empire Under Sultan Selim III, Cambridge, Massachusetts, 1971.

 Savaş, Ali İbrahim, Lâyiha Geleneği İçinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler, Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 9, p. 93-96, 1999.

 Tatarcık, Abdullah, Sultan Selîm-i Sâlis Devrinde Nizâm-ı Devlet Hakkında Mütâlaât, TOEM, VII/41, 257-284; VII/42, 321-346; VIII/43, 15-34, 1332.

 Uğur, Ahmet, Osmanlı Siyâset-Nâmeleri, Kayseri, 1987.

 Öz, Mehmet, Osmanlı'da "Çözülme" ve Gelenekçi Yorumcuları, Istanbul, 1997.

 Yılmaz, A. (2005). Balkanlar'da Tanzimat: Midhat Paşa'nın Tuna Vilâyeti. İstanbul: XYZ Yayınları.

التنزيلات

منشور

2025-12-21

كيفية الاقتباس

al-Salameen, S. (2025). اللوائح السياسية والإدارية في عهد السلطان عبد الحميد الثاني (1876–1909): لائحة محمد باشا والي بَدْلِيسُ وشاكر باشا نموذجاً. سلسلة الآداب والعلوم الاجتماعية, 4(4), 323–359. https://doi.org/10.59759/art.v4i4.1143

إصدار

القسم

Articles